2013ko apirila

Lurpeko urak, babestu beharreko altxorra

Herritarrok, oro har, ez ditugu lurpeko urak ezagutzen. Kondaira eta sinesmen faltsu ugari daude beraien inguruan eta uraren zikloaz hitz egiterakoan, gehienetan, lurpeko urak ez ohi dira islatzen eta, agertzekotan, ez dira modu zuzenean azaltzen. 

Uraren Esparruko Zuzentarauaren (2000/60/EE Zuzentaraua) helburuetako bat, lurpeko ur-masak babestea, hobetzea eta berreskuratuzea da eta baita gizakiaren jardueren eraginez sortutako edozein kutsadura mugatzea ere. Gizakiaren jarduerek, gu guztiok barneratzen gaituzte. Edozelan ere, nekez zaindu eta babestu daiteke ezagutzen ez den zerbait.

Arabako Foru Aldundiaren datuen arabera, Arabako lurpeko ur-baliabideak urteko 325.000 milioi litro dira. Gainera, Arabako 429 hiriguneetatik, 198 lurpeko urak erabiltzen dituzte beraien hornikuntzarako, osorik edo partzialki. Euskadiko barne arroei dagokienez, zerrendatuta dauden lurpeko ur-masetan eskuragarri dagoen uraren % 3,9a baino ez da erabiltzen urteko, 471,3 hm³-tik 18,5 hm³. Harrigarria da, hala ere, baliabide hau erabiltzen duen jendearen gehiengoak ez dakiela eta ez duela ezagutzen.

Erreportaje honek lurpeko urak kaleratu nahi ditu eta herritarrengana hurbildu: zer diren, nondik datozen, nolatan iturri batzuk ez diren inoiz lehortzen, nola den posible udan ibaiek emaria mantentzea, txikia bada ere…

Jatorria oro har

Baina, nondik dator lurpeko ur hori? “Ur-poltsa” berba, hezetasun handiko guneekin lotu izan da maiz. Herritarrok erabilitako ohiko berbaera izan da, ur-jarioa zuten lurrei azalpena emateko…”azpian “ur-poltsa” handiak omen”. Baina, ezinezkoa da hori. Hidrogeologiak dio, lurpeko urak nonbaitetik irtetzen badira, lehenago beste nonbaitetik sartu behar direla, hau da, uraren mugimendua/zirkulazioa eman behar da. Laburbilduz, urak ibilbide bat egiten du lur azpitik, ubegi edo iturriren batetik irtetzen den arte.

Prezipitazioa da lurpeko uraren hasierako motorra, hau da, atmosferatik datorren eta lurraren gainazalean erortzen den euria, elurra, elur-ura edo kazkabarra. Ebaporatzen ez den ura, ibai eta lakuetara ez doana, eta landaretzak edo lurzoruak xurgatzen ez dutena, lurperantz doa grabitateari esker, bidean topatzen dituen hainbat materialen (harea, legarra, haitz ezberdinak) iragazkortasuna aprobetxatuz. Iragazkortasun hori partikulen arteko hutsuneek eta pitzadurek sortzen dute. Ura mantso-mantso mugitzen da harrietatik, mota ezberdinetako akuiferoak sortuz eta mendiko iturri txikiak edo iturburu handiak eratuz. Prozesua bera, altxor naturala da eta uraren zikloa (ziklo hidrologikoa) osatzen du (2 Irudia).

Lurpeko urek, uraren ziklo naturalaren alde ikustezina osatzen dute, baina aldi berean ur-baliabide “freskoen” (berrien) erregulatzaile nagusiak dira. Ibaien emariak, batez ere lehorte garaietan, mantentzen dituzte. Zikloan ikusgai dauden aldeak (ibaiak, lakuak…), eguraldiak eta klimak zuzenki baldintzatuta daude eta azkar asko kutsatu daitezke. Lur azpiko prozesuak, ostera, askoz ere polikiago gertatzen dira eta iraunkorragoak izaten dira. Kutsaduraren aurrean, oro har, lurpeko urak gainazalekoak baino babestuago daude, baina kutsatuz gero urak berreskuratzea zailago izaten da. Europan, adibidez, egun badaude kutsatutako akuiferoak eta berreskuratu ezin direnak, garestiegi gertatuko litzatekeelako edota bai teknikoki ezinezkoa delako.

Baina, zer da akuifero bat?

Orokorrean, eta uraren errentagarritasun ekonomikoa alde batetara utzita, akuifero bat  “urez saturatuta dagoen formazio geologiko bat da, zeinak ura gorde eta emateko gaitasuna duen. Porositate altua eta iragazkortasun handia dute”. Buztinek, adibidez, porositate handia baina iragazkortasun txikia izan ohi dituzte eta ur-kantitate handiak gorde ditzakete, baina indar kapilarren eraginez ur hori ezin da atera, hortaz formazio hoiek ezin dira akuifero modura kontsideratu. Akuiferoa osatzen duten materialeak (ez dira beti harri trinkoak) kontutan hartuta, akuifero-mota ezberdinak bereiztu daitezke:

• Akuifero porotsuak (detritikoak). Lurpeko ura poroetatik mugitzen da. Trinkotu gabeko materialetan (harea, legarra…) edo trinkotuetan (hareharriak) daude. Mota honetakoak dira Oiz, Gernika eta Vitoria-Gasteiz-eko akuiferoak adibidez.
• Hausturazko akuiferoak. Harriak, jatorriz porositate oso mugatua badu ere, bertan garatutako zartadura eta hausturek lurpeko uraren mugimendua baimentzen dute. Aiako Harriak eta Bergara eta Soraluze artean dagoen harri bolkanikoz osatutako Muskurutxu mendizerrak (Karakate-Hirukurutzeta) ere, mota honetako akuiferoak osatzen dituzte.

• Akuifero karstikoak (karbonatozkoak, kareharrietakoak dira). Harriaren higaduraren eta disoluzioaren eraginez sortutako leize eta konduktuek baldintzatzen dute uraren mugimendua lurpean. Anisotropoak dira eta absorzio- eta kondukzio-forma handiak garatzen dituzte, beraien egitura ondo definitutako drenai-sareak jarraitzen dituelarik. Kareharrietan garatu ohi dira, baina beste material batzuetan ere bai, hala nola igeltsoetan eta gatzetan Hauek dira Euskal Herrian (eta Europan) topa daitezkeen akuifero-mota nagusiak, kareharrietan, Izarraitz-Arno, Ereñozar eta Arantzazu adibidez.

Azaldutako hiru akuifero-mota nagusi hauen konbinazioak eman daitezke eta ohikoak dira ezaugarri nahasiak dituzten akuiferoak. 

Uraren Esparruko Zuzentarauean jasotako definizioen artean, akuifero eta ur-masa berbak ezberdinduta daude. Lurpeko ur-masa honela definituta dago:

“Lurpean, akuifero batean edo gehiagotan, bereizia dagoen ur-bolumena da”. Ur-masa bat akuifero batek baino gehiagok osatua egon daiteke, baina akuifero bat ezin da egon ur-masa bat baino gehiagoz osatua.

Kudeaketa

Hidrogeologoentzat ohikoa da ur-baliabideak eta ur-erreserbak bereiztea. Lehena, urte hidrologiko (urriaren 1etik irailaren 30era bitartean) osoan sistema akuifero batetan zehar isurtzen den ur-kantitatea da; bestea, ordea, sistema-akuiferoan metatuta dagoen ur-bolumenari dagokio. Maiz, kudeatzaileek gainazaleko baliabideak besterik ez dituzte kontutan hartzen, eta hauek ez daramatzate loturik ur-erreserbak, hortaz, beharrezkoa izaten zaie urtegiak eraikitzea baliabideak erregulatu ahal izateko eta ur-erreserbak sortzeko. Hala eta guztiz ere, ur-erreserba handiak eskaintzeko gai diren edo izan litezkeen akuiferoak, baztertu egin izan dira orain arte. 

Datu batzuk

Europarren 3/4ak lurpeko urez hornitzen dira. Europar Batasunaren populazioaren ia erdia, estres hidrikoa duten herrialdetan bizi dira, non ur gezaren ustiaketa gehiegizkoa den. Espainia, Europar Batasuneko herrialde lehorrenetarikoa da, baina potentzial hidrogeologiko handia dauka. Espainiako akuiferoen urteko birkargak, ur-baliabide guztien % 30 suposatzen du.

Azken 50 urteotan, lurpeko uraren erabilera Espainian % 300eko hazkundea izan du, batez ere ekimen pribatuko nekazaritza-ustiapenek baldintzatuta. 

Espainian ponpatutako lurpeko uraren % 70-80 inguru, milioi bat hektarea ureztatzeko erabiltzen da, ureztatutako azalera osoaren % 30 hain zuzen ere.

Espainian 699 lurpeko ur-masa inbentariatu dira (ikus alboko Irudia). Ur-masa horietatik 259, Uraren Esparruko Zuzentarauak eskatzen duen egoera ekologiko onera ez iristeko “arrisku-egoeran” daude. Nekazaritzan eta abeltzaintzan jatorria duen kutsadura lausotua da ingurumen-arazorik larriena arriskuan dauden 259 ur-masa horietako 167tan. 72 lurpeko ur-masetako arriskua, itsas-intrusioak sortua da. Edozelan ere, litekeena da zenbaki hauek okerragoak izatea etorkizun hurbilean, 256 ur-masa oraindik sakonki aztertu gabe daude eta.

Europan dauden kareharrizko azaleramenduek, lurralde osoaren % 35 osatzen dute. Formazio horiek karstifikatuta daude hein handi batean, akuifero karstikoen ezaugarriak dituztelarik. Europako herrialde batzuetan, gainera, akuifero mota horiek duten garrantzia ur-hornikuntzan berebizikoa da: Austrian eta Eslovenian % 50, Belgikan, Kroazian, Eslovakian eta Frantzian % 25-35, Erresuma Batuan eta Suitzan % 15-20, eta Espainian % 12.

Uraren Euskal Agentzia-URA sekulako lana egiten ari da Europak ezarritako Uraren Esparruko Zuzentaraua betetzeko asmoz. 2012an, Barne Arroen Plan Hidrologikoari dagokion proiektua prestatu zuen eta bertan jasota daude etorkizunean egingo diren ekintzak gainazaleko eta lurpeko uren inguruan ezarritako helburuak betetzen joateko.