2013ko azaroa

Nola aukeratzen dute ugal bikotekidea ugaztunek eta hegaztiek? Eta gizakiok?

Orduz geroztik, ikerketa gehienak karaktere erakargarri horiek (fisiko zein portaerazkoak) garatu dituzten banakoetan zentratu dira eta ez horrenbeste erakarrita sentitu eta bikotekidea aukeratzeko balio dutenetan, aukeraketa prozesu honen mekanismo neuralen eta irizpideen nondik norakoak ahaztuz (Fisher et al., 2006). Azkenaldian baina, bigarren aspektu hau oso ikertua izan da, ikuspuntu neurokimiko zein estruktural batetik eta hautespen intersexualaren bi osagaiok tandem erara eboluzionatu dutela proposatu da (Miller, 2000). 

Ugaztun eta hegaztietan ugalketa eta bikotekide aukeraketa bideratzen duten garuneko hiru sistema primariok eboluzionatu dute. Batetik, gogo edo bulkada sexuala, hainbat bikotekiderekin kopulatzeko motibazioa pizten duena. Bestetik, gorteiatze erakarpena (gizakian maitasun erromantikoa), banako hautatzailea gorteiatze energia bikotekide posible jakin batean soilik fokatzera bideratzen duena. Eta azkenik, bikotekide lotura, banakoak betebehar parentalak burutzeko haina denbora konpartitzera bultzatzen dituena (Fisher, 1998). Aipaturiko hiru portaerak edo ugal faseak garuneko sistema neural eta gune zerebral ezberdinetan eraentzen badira ere -hauen artean, zentzumena, memoria, kognizioa eta erantzun emozionalak-, beraien artean erlazionaturik daude. Honela, hormona zein monoamina ezberdinen bitartez, ugalketa eta bikotekide egokienaren aukeraketa eraentzeaz arduratzen dira. Garrantzitsua da aipatzea, sistema guzti hau ordainsari eta motibazio bidezidor dopaminergikoekin estuki erlazionaturik dagoela, plazer nahiz auto-estima emendio eta estres murrizpen iturri delarik (Fisher et al., 2006).

Bulkada sexuala

Ugalketa prozesuaren lehen fase hau asebetetze sexualaren premian oinarritzen da eta ugaztunetan androgeno eta estrogenoekin erlazionaturik badago ere, primateen kasuan, eta batez ere gizakian, androgenoekin lotzen da ia esklusiboki. Aldi berean, androgenoek, ondoren ematen den gorteiatze erakarpenaren fasean inolako garrantzi neurologikorik ez dutela behatu da primateotan. Bi faseak erregulatzen dituzten sistema neuralak modu independentean funtziona dezaketela ondorioztatu da. Hala ere, honek ez du esan nahi sistema bien arteko elkarrekintza neurologikorik gertatzen ez denik, bulkada sexual ase errepikakorrek gorteiatze erakarpen bat bultzatu baitezakete. Kontrara baina, ugaztun ez primate gehienetan gogo sexuala eta gorteiatze erakarpena, biak batera agertu eta tandem eran erregulatzen dira (Fisher, 1998; Fisher et al., 2006).

Aldi honekin hasten da, edo has daiteke behintzat, bikotekide gogokoena aukeratzeko prozesua. Izan ere, aktibatzen diren garuneko sistemak direla eta, banakoak bikotekide posible ezberdin askorengana gerturatzeko induzituak dira. Hala ere, gorteiatze erakarpenaren fasera iritsi arte ez da honetara bideraturiko energia indibiduo bakar batean fokatuko eta beraz, bulkada sexualaren fase hau energetikoki garestia kontsideratzen da. Kostu handia badu ere, eboluzioak faboratu egin du; izan ere, ugalkide eskaintza ezagutzen egindako energia gastua, bikotekide onena aukeratu izanarekin konpentsatutzen da (Fisher et al., 2006).

Gorteiatze erakarpena

Gorteiatze erakarpena –gizakian maitasun erromantikoa-, banakoak gorteiatze energia bikotekide posible jakin batean soilik fokatzera bideratzen duen sistema neurala da. Ugaztunon kasuan, gorteiatze erakarpenaren sintomatologia banako jakin batekiko atentzio lokalizatua, jarraipen obsesiboa, tasa metabolikoaren emendioa, gertutasun zeinuak, kidearekiko jokabide posesiboa eta banako gogokoena norberaganatzeko motibazioak osatzen dute (Fisher, 2004). Hori dela eta, maiz, maitasun erromantikoa estresarekin eta jokabide obsesiboekin estuki erlazionatzen da.

Ugal bikotekide egoki edo gustukoenaren aukeraketa irizpide jakin batzuei jarraiki burutzen da (Fisher et al., 2006), ar eta emeetan ezberdinak izanik. Honela, arrek kopula kopuruari garrantzi handiagoa ematen diote, eta emeek, aldiz, kopula kopurua emendatuz irabazi handirik lortu ezin dutenez, arraren kalitatean zentratzen dira. Kalitate hau genetikoa zein zaintza parentalean parte-hartzeko borondate gisa neur daiteke. Guzti honen oinarrian banakoentzat kopula bakoitzak duen kostu energetikoa dago, hori dela eta arrek askoz ere diskriminazio gaitasun baxuagoa aurkezten dute, kopularen kostua ia nulua izan baitaiteke hauentzat. Emeen kasuan, ostera, kopula sinple baten ondoren ernari gelditu eta denbora luzez garesti ordaintzeko arriskua handia da. Ondorioz, kalitate oneko arraren aukeraketak garrantzi berezia hartzen du (Elosegi, 1995).

Bi dira emeen kasuan aukeraketaren ardatzak: itxura edo ezaugarri fisikoak eta zaintza parentalerako prestutasuna. Lehenengoei dagokienez bi hipotesi plazaratu dira hauen araberako bikotekide aukeraketaren nondik norakoak azaltzen saiatzeko. Zenbait autoreren ustetan, Darwin tartean, ezaugarri fisiko erakargarriak ez dira abantailatsuak bere horretan eta emeek erakargarritasun hutsagatik aukeratzen dituzte ezaugarri hauek aurkezten dituzten arrak. Denboraren poderioz, hautespen sexualak ezaugarri hauen maiztasuna eta intentsitatea emendatuko luke. Beste zenbaiten ustetan, Wallace kasu, besteak beste, ezaugarri erakargarri horiek arraren “kalitatea” islatzen dute. Helen Fisher-ek zenbaitetan adierazi bezala, hautatzen diren ezaugarri horiek garrantzitsuak izan behar dute eta besteak beste, arraren osasun eta egoera fisiologiko onaren adierazle izango lirateke. Zaintza parentalari dagokionean, badira emeari honen inguruko informazioa ematen dioten seinale edo portaera batzuk, esaterako, arraren inkernua, gorteiatzean inbertitzen duen denbora eta honen konplexutasuna (Elosegi, 1995).

Banakoek aurkezten dituzten ezaugarri fisiko zein portaerazkoez gain, badira beste zenbait estimulu natural preferentziazko bikoteen sorrera induzitzen dutenak. Batetik, elkarbizitza, betiere banakoaren superbizipen eta ugalketa bermatzeko bidean lotura afektiboek eskaintzen dituzten abantailak garatzeko. Hau da, memoria emozionala garatzeko haina denboran irauten badu. Iraupen minimo hau espeziearen ezaugarria izango da. Bestetik, sexua, kopulan ematen diren aldaketa neurofisiologiko eta ordainsari sexualean oinarriturik (opioideek induzitutako dopamina askapenak batez ere), bikotekide aukeraketan zuzenki eragiten duena. Maiz, elkarbizitzarekin estuki loturik egon ohi da, denbora gutxiago konpartitu baina kopulatu duten indibiduoek, denbora gehiago konpartitu dutenen antzera preferentziazko bikoteak sortzen dituztelarik. Azkenik, estresak ere eragin nabarmena du. Izan ere, egoera estresagarrietan kortikoesteroideak askatzen dira eta hauek, aldi berean, preferentziazko bikoteen sorreran eragin klabea duen dopaminaren askapena induzitzen dute. Honela, estresak, lotura afektibo eta preferentzia berrien sorrera errazten duela frogatu da, honen absentziak epe luzerako hauen mantenua bermatzen laguntzen duen bitartean (Coria-Ávila  et al., 2008). Beraz, bai sexuak bai estresak ordainsari sistema dopaminergikoa kitzikatzen dute, dopaminaren askapenak memoria garatzen lagundu eta ongizate sentsazioa sortzen duelarik.

Bitxikeria gisara, aipatzekoa da ordainsari sistema bera dela txokolatea edo drogak bezalako sustantziek eragindako plazera eta adikzioa eraentzen dituena. Honetan oinarrituta esan ohi da, besteak beste, maitasun erromantikoa sentimendu bat baino jokabide obsesibo bat dela (Esch & Stefano, 2005).

Maitasun erromantikoa

Maitasun erromantikoa kultura ezberdintasunetatik at geratzen den fenomeno unibertsala da gizakiotan. Jankowiak eta Fisher-ek (1992) 166 kultura ezberdinetan galdeketak egin eta hauetatik 147tan maitasun erromantikoaren zantzuak aurkitu zituzten, gainontzeko 19 kulturatan galdeketaren akats edo ulertezintasunei atxiki zitzaielarik lorturiko emaitza. Hala ere, ez zen guztiz negatiboa zen emaitzarik lortu. 

Definizioz maitasun erromantikoa ez da emozio bat, gizakiak ugal bikotekide gogokoenarekin erlazio estu bat eraiki eta mantentzeko diseinatutako motibazio sistema baizik (Aron et al., 1995). Orokorrean, zenbait sistema neural espezifiko eta garuneko bidezidor metaboliko dopaminergikoekin asoziaturik dago (Fisher, 2004) eta zenbait ezaugarri fisiologiko, psikologiko eta portaerazkorekin erlazionatzen da, hauetako asko ugaztunen gorteiatze erakarpenaren adierazle ere badirenak (Fisher et al., 2006). Honegatik eta aipaturiko oinarrizko garuneko sistemak berdinak direlako, sarritan proposatu izan da gizakiaren maitasun erromantikoa ugaztunek ageri duten ugal bikotekide aukeraketarako mekanismoaren forma garatuago bat dela (Fisher, 1998). Izan ere, espezie gehienetan gorteiatze erakarpenak minutu, ordu, egun edo aste bakan batzuk irauten dituen bitartean, gizakiotan 12-18 hilabetera iristen da (Marazziti et al., 1999).

Kulturaz gaindiko aipaturiko datu base eskergak, gorteiatzean gizonezkoek, batez ere, kinada bisualei erantzuten dietela ikusi da, emakumezkoen gaztetasun eta edertasunari hala nola. Honen atzean, batik bat, kume bideragarriak emango lizkiekeen emakumeak hautatzeko seinale bisualetan oinarritutako sistemaren eboluzioa proposatu da. Emakumeak, bestalde, karaktere fisikoetan baino estatus sozial eta baliabide aberastasunean jartzen dute arreta, memoriak garrantzia handia hartzen duen epe luzeko bikotekide aukeraketa bat eginez (Fisher, 2004; Fisher et al., 2006).

Maitasun erromantikoaren faseak

Neurofisiologo, antropologo eta psikologoek hiru fase bereizi dituzte giza bikotekideen arteko erlazioetan edo gorteiatze erakarpenean. 

Lehen fasea, maiteminaren fasea bezala ezaguna, indibiduo batek beste batengan atentzioa fokatu eta berau aparteko eta paregabetzat jotzean oinarritzen da. Pasio handia, intimitatea konpartitzeko erraztasuna eta konpromisoaren emendioa dira aldi honen bereizgarri, etengabeko sexu gogoarekin batera. Oro har, denbora laburrez iraun ohi du, urte erdi inguru (De Boer et al., 2012). Hasieran, norbaitez maitemintzeak estresaren erantzuna ere pizten du, odoleko adrenalina eta kortisol mailak asko igoz. Honen eragina da, hain zuzen ere, gustuko duzun pertsonarekin bat-batean elkartzean izerditzea, bihotz taupaden azkartzea eta ahoa lehortzea (Fisher, 1998). Bestalde, serotonina ohiko mailetatik behera egoten dela frogatu da (De Boer et al., 2012).

Zenbait hilabete igarotakoan, hasierako fase euforiko kitzikagarri eta estresagarria pasiozko maitasun bilakatzen da. Bigarren fase honetan oreka, lasaitasun eta segurtasun sentsazioak dira nagusi eta Helen Fisher antropologo estatubatuarraren ustetan, fase honetan gara, benetan, “maitasunaren” biktima. Lehen faseko pasioa bere horretan mantentzen da, intimitate naiz konpromisoak gora jarraitzen duten bitartean. Era berean, maitaleen energia emendatu egingo da eta honek, gorteiatzea bide onetik doanean estasi sentsazioa sortarazten du, egonkortasun emozional ez ohiko batera iritsiz. Kontrako egoeran, aldiz, gora-behera emozionalak eta suminkortasuna nagusitzen dira. Hala ere, ezbehar eta zorigaiztoen aurrean pasio erromantikoa emendatu egiten dela behatu da, fenomeno honek “frustrazio erakarpen” izena hartu du. Bigarren etapa honetan adrenalina mailak behera egiten du nabarmen eta serotoninak hartzen du garrantzi handiagoa, ohiko mailatatik gora agertzen baita. Badirudi serotonina dela maite den pertsona etengabe buruan izatearen erantzulea. Oro har, maitasun erromantikoa oharkabekoa, kontrolatzen zaila eta behin behinekoa izan ohi da; izan ere, badirudi ez duela 2-3 urte baino gehiago irauten. Ondorengorik ez duten bikoteen kasuan, oso ohikoa izan ohi da, beraz, erlazioa hasi eta 4 urteren buruan etetea (“4 urteen erregela”) (Fisher, 2004).

Aipaturiko lehen fase hauetan bada aipatu beharreko beste hormona bat ere, dopamina hain zuzen ere. Desioaren zein ordainsariaren molekula ere deitu izan diote, plazer sentsazioak estimulatzen baititu. Honela, zenbait ikerketek, dopaminak burmuinean duen efektua kokaina hartzearen oso antzekoa dela frogatu dute. Fisher-en lanen arabera, orain arteko faseetako ezaugarri garrantzitsuenetariko hainbat (energia igoera, loaren zein jatearen beharra gutxitzea, atentzio fokatua, …) erregulatzearen arduraduna ere bada.

Hirugarrenik, eta azkenik, bikotekide erlazioa lotura fasera irits daiteke, zeina, ugaztun ororen erlaziotan ager daitekeen bikotekide lotura fasearen oso antzekoa den.

Oro har bada, duen izaera dela eta, maitasun erromantikoa bulkada sexuala baino motibazio sistema indartsuagoa dela kontsideratzen da, baztertuak edo ukatuak izaten diren maitaleen artean depresio kliniko, suizidio eta homizidio kasuak ematea ez delarik hain arraoa (Fisher et al., 2006). 

Bikotekide lotura

Azken fase hau kumeak izan eta hauek hazteko nahikoa denboran bikotea osatzen duten banakoak batera mantentzen dituena da. Egindako ikerketen arabera, oxitozina eta basopresina hormonak dira, batez ere, fase honen eraentzaile nagusiak (Fisher, 1998; Young & Wang, 2004). 

Oxitozina, ar zein emeek jariatzen duten hormona da, bikotekideen arteko erlazioa sendotzearen erantzulea, hain zuzen ere. Bikotekideen arteko erlazioa ez ezik, ama eta kumeen arteko erlazioa sortu eta indartzearen arduraduna ere bada. Esaterako, kumeak izan dituzten emeek berau ikusi edota entzute hutsarekin esnea ekoiztearen erantzulea da oxitozina. Basopresina, aldiz, epe luzeko konpromisoaren eta gizakion kasuan behintzat, sexu ondorengo ongizate sentsazioaren erantzule garrantzitsuenetariko bat da (Fisher, 1998; De Boer et al.,2012). 

Monogamia

Oro har, monogamiaz hitz egiten denean, adituek portaera sozial gisa deskribatzen dute (Young & Wang, 2004), zeina, 5 arauz erregulaturik dagoen: indibiduo ar eta emearen arteko elkarbizitza, espezie berekoak ez diren indibiduoekiko oldarkortasuna, gurasoen zaintza partekatua, ugal prozesuen erregulazio soziala eta familia bereko indibiduoen arteko gurutzamendu eza (Páez, 2006). Laburbilduz, indibiduo bakarrarekin (ez du zertan beti esklusiboa izan) epe luzeko erlazio bat mantentzera bideraturiko portaera multzoa litzateke monogamia. Hala ere, oso gutxi dira erlazio emozional eta sozial iraunkor eta egonkorrak sortzen dituzten animaliak, ugaztunen artetik, esaterako, %3-5 artean soilik (orkak, larreetako karraskariak eta gizakia)  (Young & Wang, 2004). Ugaztunez gain baina, zenbait hegaztik ere aurkezten dute portaera multzo hau, pinguinoek, beleek, arranoek eta loroek, besteak beste (Maureira, 2008).

Beraz, monogamia lotura sozialekin estuki erlazionaturiko portaera multzoa dela esan daiteke. Lotura hauek eratzeko baina, ezinbestekoa da indibiduo ezberdinen arteko ezagumendua ematea, hau da, memoria soziala garatzea. Memoria mota honen erregulazioa, beste behin ere, oxitozina eta basopresina hormonen menpekoa izango da (Maureira, 2008).

Portaera monogamoa erakusten duten animalien artetik, bada bikotekide aukeraketaren mekanismo neurobiologikoak aztertzeko oso erabilgarria suertatu den talde bat: Microtus generoa. M. ochrogaster eta M. montanus espezieek duten antzekotasun genetikoa dela eta (%99) maiz erabili dira arlo honetako ikerketak burutzeko. Baina ez da antzekotasun genetikoa espezie bi hauen konparaketetan oinarritzen diren ikerketak burutzea erakargarri egiten duen faktore bakarra, izan ere, nahiz genetikoki oso berdintsuak izan, monogamiari dagokionean portaera oso ezberdina erakusten dute. M. ochrogaster espezieko indibiduoak guztiz monogamoak dira, bikotekidearekiko lotura estua erakusten dute eta maiz, bizitza osoan bikotekide bakarra izan ohi dute. M. montanus espezieko indibiduoak, aldiz, oso promiskuoak dira (Young & Wang, 2004; Maureira, 2008).

Oxitozina hormona oinarritzat hartuz, esperimentu bat bideratu zuten 1998an Young eta lagunek, zeinean, oxitozina normalki ekoizten zuten (kontrolak) eta oxitozinarik ekoitzi ezin zuten M. ochrogaster indibiduoen arteko konparaketa burutzen zen. Honela, kontrol taldeko banakoek beraien bikotekidearekiko ohitze prozesu bat hasten zutela behatu zuten, oxitozinarik ekoizten ez zutenek portaera hau garatzen ez zuten bitartean. Izan ere, oxitozinarik gabe banako hauek ezin izan zuten memoria sozialik garatu eta beraz, banako amnesikoak izanik, ezinezkoa suertatzen zitzaien bikotekidea ezagutzea. Ondorioz, nahiz M. ochrogaster espezieko banakoak izan, ez zuten portaera monogamoa aurkezten. Oxitozinaren eragina guztiz finkatuta geratzeko, gainera, hormona honen injekzioak eman zitzaizkien portaera poligamoa aurkeztu zuten banakoei, aldi baterako elkar ezagutza ematen zelarik bikotekideen artean. 

Hala ere, naturan, mendietako zein larreetako sagutxoek antzerako oxitozina eta basopresina mailak erakusten dituzte. Beraz, nahiz eta oxitozinaren eragina zein den azaldurik geratu Young eta lagunek (1998) buruturiko esperimentuekin, oraindik espezie bien arteko portaera ezberdintasunaren zergatia zehazteke geratzen da (Young & Wang, 2004; Maureira, 2008). Ildo honi jarraiki, ikertzen jarraitu dute talde ezberdinek eta badirudi zehaztu dutela zein den ezberdintasunaren zergatia: oxitozina eta basopresina hormonen hartzaile espezifikoak. Izan ere, hartzaile hauen banaketa patroi ezberdina erakusten dute espezie bietako banakoek, hormona kantitate bera jariatzen badute ere, garuneko gune ezberdinetan eragingo dutelarik. Ondorioz, larreetako sagutxoak kopularen plazera bikotekide jakin batekin erlazionatzen du eta mendiko sagutxoak, aldiz, kopula berarekin, bikotekidearekiko independenteki (Maureira, 2008).

Ezberdintasun hauen arrazoi molekularrak ikertzean, oinarri-oinarrizko ezberdintasuna hartzaile hauen geneetako promotoretan dagoela ikusi dute. Izan ere, espezie bien artean homologia oso altua erakusten duten geneak badira ere, transkripzio hasiera gunea baino 660 base-pare gorago larreetako sagutxoetan mikrosatelite bat ageri da (50 base-parekoa), mendietako sagutxoetan askoz ere laburragoa izanik berau. Gune oso aldakorrak izanik mikrosateliteak, hauetan gertatzen diren zorizko mutazioak izan daitezke portaera aldakortasunaren eragileak. Hipotesi honen aldeko froga litzateke baita M. ochrogaster indibiduoen arteko aldakortasuna ere. Izan ere, aldakortasun indibiduala ere handia da espezie honetako banako ezberdinen artean. Hartzaileak kodetzen dituzten geneen promotoreak ez dira identikoak espezieko banako guztietan eta hori izango litzateke guztiak monogamoak izanik ere, batzuk guztiz fidelak ez izatearen arrazoia. Izan ere, gehiengoak bizi osoan zehar bikotekide berarekin habia konpartitzen badu ere, %4 soilik gurutzatzen da bikotekide horrekin esklusiboki (Young et al., 1998; Young & Wang, 2004). Oro har, naturan, banako arrek aurkezten dute portaera hau, kostu energetiko baxuz ugal arrakasta areagotzeko aukera paregabea baita (Elosegi, 1995). 

Saguekin azterturikoa aintzat izanik, zenbait ikerlarik gizakion portaeraren aldakortasuna azaltzeko arrazoi bertsuak egon daitezkeela adierazi izan dute. Izan ere, giza oxitozina zein basopresina hartzaileak kodetzen dituzte geneen 5’ muturretan ere luzera aldakorreko mikrosateliteak aurkitzen dira –AVPR1A genean hiru mikrosatelite, hain zuzen ere-, leialtasunari dagokionean gizakiotan aurkezten den aldakortasunaren erantzuletako bat izan daitezkeelarik (Young et al., 1998; Young & Wang, 2004; Maureira, 2008).